Kim ne derse desin, insanın biçimlendirdiği Dünya o kadar süratle değişiyor ki hangi toplumsal sınıftan olursa olsun, yaşanan şartları yanlışsız algılamak ve ona uygun davranmak insan için giderek zorlaşıyor.
Bilimin yarattığı imkanlar baş döndürücü hal alıyor.
Sağlıkta, ulaşımda, irtibatta, bilişimde sağlanan sürat insanın natürel ki daha problemsiz yaşamasını sağlıyor.
Hastalıklara daha süratli teşhis konabiliyor, güzelleşme daha çabuk sağlanabiliyor, bir yerden bir yere gitmek için vakit kaybedilmiyor, robotlar yavaş yavaş hayat giriyor, daha konforlu yaşanabiliyor, haberleşme ve bilgi edinme çabucak olabiliyor.
Bunlar “hız”ın hayatımıza kattığı olumlu durumlar!
Kim bilir birçok alanda daha ne suratlar kazanılacak!
Bilimin ve mühendisliğin insan hayatına sağladığı böylesine kolaylıklar, bu kolaylıkları üreten araçların mülkiyetinin çok dar bir kısmın elinde olması beklenmedik meseleler yaratıyor.
Bunlarla birlikte, bu “dar kesimin” daha çok kar etmek üzerine kurduğu sistem, “kapitalizm” gelişen teknolojiyle birlikte kendini değişen şartlara nazaran modifiye ederek meselelerinin daha süratli çözülmesini sağladığı üzere insanı daha süratli yaşamaya zorluyor.
Bir anlaşılmaz koşuşmaca içinde geçiyor hayat!
Hep bir yerlere yetişmeye, daima bir işi bitirmeye uğraşıyor insan!
Hep “daha”, “daha”, “daha”…!
Daha süratli bilgi, daha süratli ulaşım, daha süratli yemek, daha süratli para kazanma, daha fazla kar…
Hatta daha süratli futbol, daha süratli müzik!
Sonu nereye varacak?
Birçok insan bu şartlarda daha uygun yaşadığını düşünürken, birçok sele düşmüş üzere akıp kayan, değişen şartlara kapılıp gidiyor.
Bu bağlamda, “üretim araçlarını” ellerinde tutanların kimi karar ve davranışları, üretim gücünün insan varlığına ters kullanılma mümkünlüğü ve durumu, insanlık için birçok tehlike oluşturuyor.
Açlık, etraf kirliliği, örgütlü cürüm, cinsel istismar, cinayet, bayana şiddet, uyuşturucular, vd…
***
Hızlı trenler
Tüketim tutkunu olma, konformizm, yerelde oluşan problemlerin tahlilinin milletlerarası odaklar tarafından belirlenir hale gelmesi üzere olgular, daha çok para kazanmak için “üretim ve tüketimi” hızlandırma teşebbüsünün sonuçlarındandır belki!
Kendi etrafında saate 1600 km, Güneş etrafında yaklaşık 107.000 km süratle, çok süratli dönen Dünya’nın olduğundan daha “hızla” döndürülmek istendiği açıkça görülüyor!
Uzaya çıkıp dış gezegenlere ulaşmak hedefleniyor.
Mekatronik, robotik, bilgi akışı bu suratın motor gücüne dönüşüyor.
Akıllı zeka (AI) bir anda en karmaşık bilgileri içeren makaleler yazabiliyor.
Bu ortada teknoloji denetlenemeyecek noktalara ulaşıyor.
Varsıllar doğal ki bu gidişattan memnun!
Onların imkanları ve rahatları artıyor!
Tabii ki bilimin ve teknolojisinin gelişmesi insan hayatına genel olarak olumlu katkılarda bulunuyor lakin bu katkı hakça paylaşılmıyor.
Alt toplumsal katmanlar bu sürate özeniyor, daha düzgün yaşamak için çırpınıyor.
Ancak tesirli bir örgütlü uğraş ile esaslı değişimlere kalkışamıyor, önderlik edemiyor.
Zaman vakit sokaklarda sert protestolar yaşanmasına rağmen, var olan sistemi değiştirecek gücü olmayan topluluklar, bilhassa orta sınıflar, bu olumsuz sonuçlardan uzak durmak için tahliller arıyor, denemeler yapıyor.
Dünya’da ve ülkemize birçok küçük, orta büyüklükteki kentte yaygınlaşan yeni ömür biçimlerine yöneliyor.
Mevcut küresel sistemi bozmadan, sarsmadan özgül devalar arıyor.
Bunlardan biri de Dünya’daki “Yavaş Hareketi”dir.
***
“Cittaslow-Yavaş Kent” kavramı ve uygulamaların kesimlerinden.
“Yavaş” ve “Kent”!
Nedir bu olguları bir ortaya getiren?
1986’da İtalya’da, Roma’nın ünlü İspanyol Merdivenlerinin bulunduğu Piazza di Spagna’daki (İspanyol Meydanı) bir “Fast Food” (Çabuk Yemek) restoranının açılmasını protesto eden İtalyan gastronomi muharriri ve hareketçi Carlo Pertini’nin başlattığı “Slow Food” (Yavaş Yemek) hareketi Dünya’da yeni bir kültürel akımın doğmasına yol açtı.
Carlo Pertini
Carlo Pertini, ”Fast Food”, (Çabuk Yemek) yenilen yerlerin insan sıhhatine ve hayatına uygun olmadığını savunuyordu.
Karbon hidratlı/unlu yiyecekler, yağla kızartılmış besinler, şekerli içeceklerin sık kullanılması; şişmanlık, yüksek tansiyon, kemik erimesi, çocuklarda gelişim bozukluğu üzere aksiliklere yol açıyordu.
Bu işe “kapital” yatıranlar da seri üretim yapmak, az personel çalıştırmak, hazır hammadde kullanmak üzere kendince yararlarla daha çok kar edebiliyordu.
Bu teşebbüs, süratli yaşamak zorunda kalan beşerler için de uygundu.
Hızlı yemek ye, çabucak işe koş!
Olanak varsa süratli eğlen!
***
“Yavaş Hareketi” birden dört bir yana yayıldı.
Her alanda ortaya çıkan süratli işletmecilik insanların işlerinin çabuk görülmesini sağlıyordu ancak insanın bu sürate ahenk gösterdiği, keyifli olduğu söylenemezdi.
“Yavaş moda, yavaş basın, yavaş seyahat, yavaş sanat”, üzere yeni akımlar Dünya’da süratle taraftar buldu.
Dünyamız da çok süratli dönüyordu fakat insan da birebir süratle onunla birlikte dönüyordu. Bu sürate uyumluydu insan.
Ancak toplumsal tertibin yarattığı süratli devinim rahatsız edici olabiliyordu!
“Bu kadarı da fazla!” diyordu kimileri!
Bu durumdan şikayet edenler “Yavaş Dünya”, “Yavaş Gezegen” kavramlarından kelam etmeye başladı.
“Yavaş Hareketi”, endüstriyel ve teknolojik ihtilalin, akabinde daha fazla eser ve kar elde etme isteğinin insan hayatına getirdiği süratli akışa karşı çağdaş bir reaksiyondu.
Tembellik yapma ve her şeyi oluruna bırakma manasına gelmiyordu bu tabii!
Durumun teorisyenliğini Norveçli düşünür Guttorm Floistad yapıyor, öncelikle Antik Çağın Efesli filozofu Heraklitos’un belirttiği yadsınamaz olguyu tekrarlıyordu:
“Kesin olan tek şey her şeyin değiştiğidir”.
Ardından kendi görüşünü anlatıyordu:
Dünyamızda “Değişimin suratı durmadan artıyor: Ölmek istiyorsan suratını arttır! Günümüzün iletisi budur!
“Herkese hatırlatmak gerekir ki, temel gereksinimlerimiz değişmiyor.”
“İhtiyacımız (temel bedensel gereksinimlerimiz karşılamakla birlikte) fark edilmek ve takdir edilmektir.”
“Yakınlık, ilgi ve biraz da sevgidir.”
“Bu sırf insan davranışlarının yavaşlamasıyla imkanlıdır. Süratli değişimlerin yerine, yavaşlığı, yansımayı ve birlikte olmayı koymalıyız.”
Bu bakış açısı, natürel ki günümüz beşerinin günlük gereksinimlerini karşılamak; çalışmak; ekmek parasını, hayatını kazanmak zorunda olduğu, bunun için çok zorlandığı gerçeğini değiştirmiyor.
Savaşların, yıkımların, göçlerin, besinsizliğin, işsizliğin kol gezdiği bir Dünya’da yaşanıyor el an!
Kapitalizmin üretim araçlarının sahibi olduğu, küresel sermeyenin her alana el attığı, “kazandığını” paylaşmamak için Dünya’nın başına her türlü belayı açtığı ve açmaya devam ettiği, günümüzün gerçeğidir.
Hızla kirlenen kentler
***
Dünya’daki “Yavaş Hareketi”ne koşut olarak, ömrün çok süratli, çok gürültülü aktığı kentlerde yaşamak istemeyen, çoğunlukla “kentli orta sınıf insanlar” ya köylere ya da sessiz kıyı kasabalarına kaçıyor.
Yönetmenliğini ve baş oyunculuğunun Mustafa Can Saçıntı’nın yaptığı “Mandra Filozofu” sinemasının “Mustafa Ali” karakteri bu eğilimi güldürü metoduyla yansıtıyor:
Özellikle küçük kentsoyluların yaşanan toplumsal problemlerinden kaçışını, tabiata sığınışını!
Öte yandan kimi aydınların öncülüğüyle kentlerde yaşamaya mecburî birçok insan da günümüzde, “Cittaslow” “Yavaş Kent” oluşturma teşebbüsüyle “Yavaş Hareketi” kendi kent hayatlarına taşımaya çalışıyor.
18.yüzyılın büyük eleştirmeni ve hicivcisi, Fransız ve Alman Devletleri tarafında dışlanan Fransız muharrir ve düşünür Voltaire’in, “Candide ve İyimserlik” isimli yapıtının sonunda “(hadi) Kendi bahçemizi ekelim”, “Nous cultivon notre jardin” “önermesi tahminen bugünkü yönelimin işaretçisiydi.
***
Çağımızda “Cittaslow” süratli kent ömrüne karşı önemli bir reaksiyon olarak ortaya çıktı. Yeni yönelim doğaldır ki kent hayatını da değişime zorluyordu.
“Yavaş, Sakin Kent” manasına gelen “Cittaslow”, İtalyanca “Citta” “kent”, İngilizce “slow” “yavaş” sözcüklerinden oluşuyor.
“Cittaslow”, Dünya’da yaygınlaşan “Yavaş Hareket”in bir modülü.
Kendini çok yavaş hareket eden şirin “salyangoz” görünümüyle simgeliyor.
Ve bu hareket birinci defa, yeniden İtalya’da, 1999 yılında Toscana’nın Chianti kentinde başladı. Yavaş, sakin bir kentte yaşamak isteyen beşerler artık bunu örgütlüyor, kurala bağlıyordu.
Rastlantı mıydı sanki? Yoksa coğrafya mı özendiriyordu?
“Toscana” dalgalı yamaçları, sevimli vadileri, kıvrımlı koyları, kültür kokan kentleri ile güya Batı Anadolu coğrafyasının bir benzerine sahipti.
Antik Roma kültürünün kökeni kabul edilen, Batı Anadolu’dan buralara göç ettiği düşünülen “Etrüskler” Toscana’nın birinci tarihi yerlileri kabul ediliyor.
Toscana üzere yerlerde yavaş kent oluşturmaktaki emel; hayatın genel suratını, bilhassa kent alanlarını daha az kullanarak, insan ve taşıt hareketlerini yavaşlatarak ömür kalitesini yükseltmek idi.
Bunun için kurallar konuldu.
Başlangıçta “59”, 2013 yılında “70” farklı ölçüt tanımlandı.
Baş kurala nazaran, nüfusu 50.000’den az olan yerler fakat “Cittaslow” olabiliyordu.
Bu büyüklükteki kentlerde çevreyi korumak, kentlerin tek tipleştirilmesine karşı koymak, kültürel çeşitliliği, kentlerin eşsiz olmasını desteklemek, daha sağlıklı bir ömür usulünü sağlamak üzere maksatlar öne konuyordu.
“Yavaş ile hızlı” enteresan bir aykırılıkla insan ömründe yarışıyordu.
Sakin Toscana
***
Bunun ülkemizdeki birinci örneği İzmir metropolünün çabucak yanı başındaki Seferihisar’da yaşandı/yaşanıyor.
Denizden içerde bir küçük kent olan Seferihisar Sığacık iskelesiyle denize bağlanıyor.
Seferihisar kenti, denizin yanı başında, yemyeşil bahçelerinin içinde, Dünya’da bir yönelim haline gelen “Cittaslow” kentlerinden biri olmaya çalışıyor bugün. Farklı bir tecrübenin içinde.
Türkiye’de bugün ayrıyeten; Muğla’nın Akyaka; Sakarya’nın Taraklı; Çanakkale’nin Gökçeada; Aydın’ın Yeni Pazar; Isparta’nın Yalvaç’ı üzere birçok kent “Cittaslow” uygulamalarını örnek alıyor.
Tabii ki gerçek “Yavaş, Sakin” bir yerleşim yeri olmak için bu bağlamdaki kuralları yerine getirmek ve uymak gerekiyor.
Yoksa bu uygulama yenilikçi görünen, reklam kokan gösterişli bir “etiket” olmaktan öteye gidemiyor.
***
Tarihsel bilgiler İzmir’in Seferihisar’ının “Yavaş, Sakin Kent” olmaya çalışmasının öbür bir manası olduğunu söylüyor.
Seferihisar’ın geçmişinin dayandığı antik Teos kenti, günümüzdeki “Cittaslow” tarifini karşılamasa da gülümseten bir çağrışımla, bundan 2300 yıl evvel de tümüyle yavaş, sakin, sessiz” bir kent olmak istediğini hatırlatıyor.
Seferihisar’da bir sokak
***
Teos, Antik Çağda Anadolu’nun batı kıyısında, Helen/Yunan uzunluklarından İyonların on iki kentinden biriydi.
Ege kıyısında, zıt tarafta iki başka limanı bulunan bu kent, o günün inanışıyla; üzüm bağlarının, esrimenin ve sanatkarların esirgeyici yaradanı Dionysos’un görkemli tapınağıyla ünlüydü. Bu tapınak Anadolu’da bu inanca adanmış en büyük tapınaktı.
Bir Anadolu ilahı olan Dionysos mitolojiye nazaran bugün dahi bağları ve kara üzümüyle ünlü Çal-Denizli doğumluydu. Çal’ın eski ismi Mosyna idi.
Şarabın sarhoş edici istikametiyle ismine çılgınca şenlikler yapılan Dionysos tıpkı vakitte barışçı, sanatı ve yaratıcılığı destekleyen bir ilahtı.
Teos’da, bu Yaradanın tapınağıyla birlikte “Dionysos sanatçıları” denen “sanatçılar birliği” varlığını sürdürüyordu. Bu birlik, Ege’nin öteki kentlerindeki şenliklere, merasimlere buradan sanatçı gönderiyordu. Alışılmış ki parasıyla!
Böyle geçiniyordu sanatkarlar.
Teos’da Dionysos Tapınağı
Kentlerinde şenlik yapmak isteyenler sanatçı bulmak için Teos’a gelirdi.
Bir müddet sonra Teos’un yerlileri bu karmaşadan rahatsız olduklarını, “sakin” bir kent istediklerini lisana getirmeye başladılar.
Teos, gürültü çıkaran sanatkarları istemiyordu!
Bu durumda, kentte büyük tartışmalar yaşanmış olmalı!
Oysa sanatkarlar elbette maddi ve manevi manada gürültü yapacaklar, çıkardıkları seslerle var olan nizamı sorgulayacaklar, hükümranları uyaracaklar, akıllarına yatmayanlara doğal ki karşı çıkacaklardı.
Şairiyle, tiyatrocusuyla, şarkıcısıyla…!
Festivallerde doğal ki gürültülü olurdu. Davulsuz çalgısız şenlik olur mu hiç?
Yayılan şikayetler Teos’a sahip siyasal gücün de kulağına gitti!
O vakitler bölgeye hâkim Pergamon’un Hükümdarı II.Eumenes çok akıllı bir adamdı.
II.Eumenes, 140 yıl evvel Berlin’e kaçırılmış ünlü Bergama’nın Zeus Sunağını da yaptıran Hükümdardı.
Pergamon’daki Dünya’nın en büyük ikinci kütüphanesini o yaptırmıştı.
Gürültücü (!) addedilen Dionysos sanatkarlarını, kendi propaganda aracı olarak pahalandırmak üzere, Teos’dan aldı, Pergamon/Bergama’ya getirdi Kral II.Eumenes.
Kentin Akropolündeki 15 bin kişilik dik tiyatronun yanındaki Dionysos tapınağının bitişiğinde onlara, harika Selinos vadisine bakan sırtta bir sanatçı yerleşkesi yaptı.
Böyle yöneticiler varmış eskiden!
Bugün Türkiye’deki kimi yerlerde kimi yöneticilerin, sanatkarların sanatlarını icra etmesinden rahatsız olduğuna şahit olunabiliyor.
Sanat, insanlara yaşadıkları anın gerçekliğini, geleceğin ufkunu gösterebiliyorsa sanat ve siyaset pek uzak durmamalı birbirinden zaten!
Dionysos şenlikleri
****
Seferihisar günümüzde, büyük İzmir metropolünün yakınında, küçük fakat sakin bir kent olmaya çalışıyor.
Her ne kadar turizm, ulaşım üzere çağdaş süreçler bu sakin olma gereksinimini zorlasa da!
Hangi toplumsal sınıftan olursa olsun bir insanın daha sakin ve özgür yaşamak istemesi gitgide artan bir olgu.
“Hız” yoruyor insanı!
“Kafa dinlemek” bir ihtiyaç!
Kendi istemi dışında, birileri daha çok para kazansın diye onu sıkı sıkıya saracak şartlara bağlanmak istemiyor kimse.
Hız şartları kırmalı, sıkmamalı insanı!
Yavaşlık isteniyorsa; özgürlük, dinginlik getirmeli.!
Sefa Taşkın
20.07.2024
Dikili/İzmir