İzmir’in kasap Hızırı üzere unutulup gidiyor beşerler.
Oysa onu ismini asırlarca andı İzmirliler, evraklar kaydetti.
O kadar süratle dönüyor ki Dünya.
Unutulmamayı istemek biraz da ölümsüz olma isteğinin bir kesimi olmalı.
Ölümsüz olmak varoluşundan beri insanın aradığı bir olgudur.
Hem maddi, hem manevi!
“Öleceğini bilen tek canlıdır” denir, “insan”!
Tarihin bilinen en eski soylularından, Mezopotamyalı Sümerlerin Hükümdarı Gılgamış bile ölümsüzlük otunun peşine düşmedi mi?
Sonsuza kadar yaşamaya tabiat müsaade vermiyor.
Kimileri de “unutulunca ölür insan”, diyor!
Bazı insanların ya da bir insanın, isimlerinin sokaklara, mahallelere, okullara, gemilere, stadyumlara verilince hiç unutulmayacakları, en azından isimlerinin yaşayacağı sanılıyor, düşünülüyor.
Pek de yanlış değil!
Bu isimlendirme topluma önderlik edenlerin, toplum için bedel yaratanların, onların gelecek nesillere örnek olması isteğiyle yapılabiliyor.
Bu onurlandırmayı hak etmeyenler de elinde tuttukları siyasal erk gücüyle kendi isimlerini birçok varlığa vererek unutulmayacaklarını, ölümsüz olacaklarını umuyor.
Ya bu tıp güçlülerin yandaşları, onlara yaranmak isteyenler yapıyor bu üzere isimlendirmeleri.
Yaşadığı günde ünlü, tanınmış olanlar için yapılan isimlendirmeler hakkındaki kararı tarih veriyor/verecek.
Mustafa Kemal Atatürk üzere tarihe taraf verenler üzere ölümsüz olmak, unutulmamak o kadar kolay değil!
Bazen de yaşadıkları devirde kendi etrafları dışında hiç tanınmamış, ünlü olmamış bireyler de toplumsal bellekten silinmiyor.
Anlatılarla, anılarla anıldıkları üzere, hiç beklenmedik bir halde yer isimlerinde çıkıyor geçmişte yaşamış kimi mütevazi şahısların isimleri: Alibeyli, Seydiköy, Hıdırlı, vb…
Kendi küçük ortamlarında sessizce yaşamış, haklarında kayıt tutulmamış bu beşerler, etraflarından hürmet görmüşler. Unutulmamış, isimleriyle yaşamışlar.
(16. yüzyıl İzmir mahalleleri)
**
Kimi isimler de vaktin akışı içinde, oluşan yeni kıymetler bağlamında değiştirilmiş, yerlerine yeni isimler konmuş.
İzmir de bu türlü bir yer.
Her lisandan, her milletten hemşehri; teriyle, emeğiyle yüceltti bu toprakları. Bilge beşerler önderlik etti, geleceğe istikamet verdi.
Söylencelere inanılırsa, tahminen de İzmir’i, tarihin çok eski bir evresinde Smyrna isimli bir Amazon, bir bayan savaşçı prenses kurmuştu.
İsmiyle yaşıyor.
Eski çağda, Bayraklı/Tepekule’de bulunan kent, Meles çayının denizi doldurmasıyla terk edilmiş, Kadifekale/Pagos zirvesi eteklerine taşınmıştı.
Nice imbatlar serinletti sıcak yaz günlerinde İzmir’in bağrını. Birçok poyrazlar ürpertti mavi körfezin oynak sularını.
Çatalkaya’dan kopan lodosun yağmuru her vakit hırçındır. Allak bullak eder denizi. Karşıyaka kıyısında sakinleşir kuzey rüzgarları.
*
Yakın çağa gelindiğinde İzmir kalıcı olarak Türklerin, Osmanlının idaresine 1422 yılında geçti.
16.yüzyılın başında İzmir beş mahalleden oluşan küçük bir kasaba, neredeyse büyücek bir köy idi.
Prof.Mübahat Kütükoğlu’nun verdiği bilgilere nazaran; Türklerin yaşadığı mahallerden biri Basmane’den Kadıfekale’ye yanlışsız çıkan, bugünkü Altınordu Mahallesinin bulunduğu yöreydi. O vakitler ismine Faik Paşa ya da Selatinzade (Sultanlar) Mahallesi deniyordu.
Diğeri ise antik Smyrna’nın Agorasının fonksiyonunu sürdüren, bugün de ismi Pazaryeri Mahallesi olan, 16.yüzyılda da pazar yeri olarak kullanılan, günümüz Agora ören yerinin çabucak doğusundaki yerdi.
Hemen yakını Han Beyefendi Mahallesi olarak da anılıyordu.
Agora, yüzlerce yıl öncesi Smirnası/İzmiri’nin de Pazar yeriydi. “Agora” Helen lisanında de “pazaryeri” demektir.
Diğer yandan, İzmir’in deniz yakın kısmının coğrafyası o vakitler günümüzden çok farklıydı.
Büyük körfezin denizi, muhtemelen bugünkü Kemeraltı Caddesi boyunca karaya hakikat giriyor, kıyısı Hisar Mescidinin bulunduğu yerden kuzeye yönelip bir eğri çiziyor, sonra tekrar geri dönüp denize ulaşan kıyı içinde kalan bir küçük iç deniz, oluşturuyordu.
Bu koy, İzmir’e yıllarca hizmet eden liman Küçük Liman, İç Liman olarak anılıyordu.
Koyun kuzey ucunda bulunan, Türklerin Aşağı Kale, Okçu Kalesi (Eski Saint Pietro Kalesi) dediği yapının etrafına de Liman ya da Limon Mahallesi deniyordu.
1500’lü yıllarda İzmir’in beşinci mahallesinde, bugünkü Basmane ile Alsancak ortasında kalan alanda Rumlar yaşıyordu. Burada yaşayanlara Türkler, Cemaat-ı Gebran, Hıristiyan Cemaatı diyordu.
Adnan Menderes Üniversitesinden Zeycan Gündoğdu’nun verdiği bilgilere nazaran; Yasal Sultan Süleyman periyodunda, 1528 yılında yapılan bir sayımda kentte 225 Türk, 31 Rum hanesi vardı. Bu da yaklaşık, toplam 1300 nüfus ediyordu.
O vakitler insan değil hane/ev sayısı kaydediliyordu.
1500’lü yılların sonuna kadar İzmir’de Rumlardan diğer gayrı Müslim yoktu.
16.yüzyılla birlikte kasaba biraz daha büyüdü. Türklerin yaşadığı Faik Paşa ve Han Beyefendi Mahalleri etrafına Ali Çavuş, Yazıcılar, Pirler Mahalleleri eklendi.
1586 yılındaki bölgeyi ziyaret eden Aşık Çelebi İzmir’in epey büyük bir yerleşim olduğunu söyler.
17.yüzyılla birlikte İzmir’in yazgısı yine değişti.
O zamanki siyasal ve toplumsal olaylar ortamında Halep ve İran’dan Ermeniler, Selanik’ten Museviler, Sakız adasından Rumlar Küçük Asya’nın batıya açılan en işlek iskelesi olacak İzmir’e göçtü.
Prof. Kütükoğlu’nun aktardığına nazaran kayıtlar İzmir’de Müslümanların oturduğu mahalleler ortasına Mir Ali, Yaycılar, Çiçek, Hatuniye, Cedid (Yeni), Kefevi (Kırımlı), Hasan Hoca, Kal’a –i Bala (Yüksek Kale), Camii Atik (Eski Cami), Kasap Hızır Mahallerinin katıldığını gösteriyor.
Bu ortamda, Zaharya Mildanoğlu’nun bildirdiğine nazaran Ermeniler evvel Kadifekale eteklerine, Türk Mahallesi yakınına yerleştiler. Sonra da Kervan Köprüsü çıkışında, bugünkü Kahramanlar semti ilerisinde bir Ermeni Mahallesi oluşturdular.
Kemeraltı-Havra Sokağı etrafında de bir Musevilerin oturdukları yöreydi.
Daha sonra zenginleşen Museviler bugünkü Karataş civarına yerleşeceklerdi.
(19.yüzyıla yanlışsız İzmir planı)
**
Bu yıllarda Müslüman kimlik tartısında çok sesli bir yerleşim gelişti Anadolu’nun Ege kıyılarında.
İzmir’in yumuşak dalgalı körfezi, her taraftan kolay ulaşılabilir oluşu, Batı’ya yönelik yüzü insanları çekiyordu, demek!
Bu gelişimle 1619 ve 1620 yıllarından itibaren artık kentte Fransız ve İngiliz konsoloslukları vardır.
Bal veren çiçeğe geliyordu arılar.
Avrupa ile ticaret bağını geliştiren; çoğunlukla Fransız, İtalyan, İngiliz olmak üzere Avrupalılar, Osmanlının evvelce Frenk dediği Levantenler de İzmir’de uzunluk göstermeye başladı.
Kentte Türkler dahil güçlü bir tüccar sınıfı oluştu.
İzmir’in küçük bir köy olmaktan çıkıp, büyük bir kente dönüştüğünü yazan Evliya Çelebi’ye nazaran 1671 yılında İzmir’de 10.500 hane sayılıdır. Bu ölçü abartılı olarak kabul edilebilse de yaklaşık 51.500 nüfus demektir.
Müslüman kimliğin başat olduğu kentte, Türklerin yaşadığı mahallelerde; Nahide Şimşir’in verdiği bilgiler nazaran 1592’de Hisar, 1637’da Şadırvan, 1652’de Başdurak, 1668’de Kestanepazarı, 1671’de Kemeraltı mescitleri inşa edildi.
Günümüzde etrafı İzmir’in en eski ve canlı alışveriş alanlarından biri olan Hisar Camii o vakitler İç Liman kıyısında inşa edilmiş birinci yapılardan biridir.
(Denizden İzmir İç limanına bakış)
Oysa Hisar Mescidinden evvel, vakti tam bilinmiyor, İç Limanın iskelesine yakın, bugünkü Şadırvan Mescidinin bulunduğu yerde “Cami Kebir/Ulu Cami denilen İzmir’in en eski, mescidi vardı.
Türklerin İzmir’deki erken periyodunda Nifli (Kemalpaşalı) Hacı Hüseyin Efendi’nin yaptırdığı bu cami vakitle harap hale gelmiş, daha sonraları Yasal Sultan Süleyman (1494-1566) tarafından onarılmış, bugünkü Şadırvan/Şadırvanaltı Mescidi ortaya çıkmıştı.
“Cami Kebir/Ulu Cami ismi unutulmuş, avlusundaki biri büyük biri küçük iki görkemli şadırvandan ötürü Şadırvan Camii olarak anılmaya başlanmıştı.
Sekiz mermer sütün üstüne oturan, sütunlar ortasındaki açıklık yuvarlak kemerlerle geçilen büyük şadırvanın kubbeli tavanı tabiat fotoğraflarıyla bezenmişti.
Ortadaki haznesinin etrafındaki musluklardan akan suyun eski Agora (Namazgâh) yöresinde bulunan mezarlık içindeki bir kaynaktan geldiği söyleniyordu.
Nifli Hüseyin Efendi’nin “Cami Kebir/Ulu Cami” olarak anılan mescidi yerine Şadırvan Mescidi yapılınca artık İzmir’in “Merkez Camisi” Şadırvan Mescidi olmuş, “O” Ulu Cami olarak anılıyordu.
Ancak bu caminin etrafı, Nifli Hüseyin Efendi’nin eski mescidine izafeten, yıllarca “Cami Atik”, “Eski Cami Mahallesi” olarak anılmaya devam etti.
(Denizden İç limana bakış, gravür)
Nifli Hüseyin Efendi unutuldu lakin bu isim asırlarca yaşadı.
İzmir’de o vakitlerde mahalle isimlerine verilen isimlerde, çoklukla coğrafik pozisyonu belirleyen Liman, Kal’a-ı Bala (Yukarıdaki Kale), Camii Atik (Eski Cami) üzere yer isimleri, Çiçek üzere doğal varlıkların ve yaygınlıkla kişi isimleri öne çıkıyor.
Bu bireyler Faik Paşa, Han Beyefendi üzere tanınmış yöneticiler ya da o mahallenin kuruluşunda belirleyici olan şahıslar ya da soylardır.
Mir Ali, Hasan Hoca, Yaycılar, Hatuniye bu çeşit isimlerdir.
**
Bireyler birçok vakit sırtlarını dayayacakları bir güç istiyorlar.
Belki de unutulmamayı istemek, ölümsüzlük peşinde koşmak bu türlü acımasız denilen dünyada sığınılacak bir histir.
Bu his “Ata Kültü” denen, Anadolu’da çok eski, cetlerin, dedelerin, babaların manevî önderliğine inanma geleneğine, çok eskilere kadar gidiyor olmalıdır.
Taa dokuz bin yıl evvel Konya-Çatalhöyük’te ortaya çıkarılan dünyanın birinci büyük yerleşiminde yaşayan şahıslar, aile büyüklerinin ölmüş vücutlarını yaşadıkları meskenlerini tabanına gömüyorlardı.
Onların ölmediğine, daima onlarla birlikte olduklarına inanıyor olmalıydılar.
Belki de ölümsüzlük isteminin kökleri de taa o inanca dayanıyordu.
(Şadırvan Camii)
**
Yakın vakitlere, 18-19.yüzyıla gelindiğinde, İzmir’de Gayrı Müslim mahalleleri dışında Türklerin toplandığı iki mahallenin ismi kayıtlarda öne çıkar.
Bunlardan biri; Pazaryeri/Agora-İkiçeşmelik yöresinden Kemeraltı’nda, denize kadar uzanan, bugünkü Şadırvan Camii merkezli, ismini Şadırvan Mescidinden evvel burada bulunan Nifli Hüseyin Efendi’nin harap olmuş mescidinden alan “Cami Atik, Eski Cami Mahallesidir”.
Diğeri ise vakitle, yağmurlarla gelen çamurlarla dolan İç Limanın kıyısındaki, ismini limanı korumak için yüzyıllar evvel yapılmış Kale’den alan, günümüz Hisar Mescidinin etrafını kaplayan “Kasap Hızır” Mahallesidir.
(Eski İzmir Pazaryeri)
Türk ahali bu yöreye neden “Kasap Hızır” ismini verdi sanki?
Kim idi, “kasap” namıyla bir arada ismi geniş bir alana verilmiş Hızır Efendi?
Neden bu kişi, ismi sonsuza dek unutulmayacak ölçüde hürmet görmüş, kayda geçmişti?
Tarihsel dokümanlar onun hakkında bize açık bir bilgi vermiyor.
Ancak kimliğini belirleyen olgunun “kasaplık” olduğu kesin!
Kasaplığın; toplum gereksinimi için hayvan kesiti işlerinin ve et temin etmenin Osmanlı ülkesinde kıymetli ve hürmet paha bir meslek olduğu biliniyor.
Et fiyatlarının yükselmemesi, kasapların yüksek fiyatla et satmamaları için Devletin özel tedbirler aldığı kaydediliyor.
Bu yüzden, et ticaretinde para kazanamayan birçok kasabın iflas ettiği, bu nedenle Osmanlının, ziyan etseler bile güçlü şahısların kasaplık yapmasını buyurduğu tabir ediliyor.
Üstelik Devlet kasapların hislerini, kişiliklerini de göz gerisi etmiyordu.
(Osmanlı Devinde KasaplarOsmanlı Devinde Kasaplar)
Hayvanlara yönelik merhamet hislerinin zedelenmemesi için kasaplara hayvan kısmı için altı ay müddet veriliyor, öbür altı ayda bahçecilikle uğraşmaları isteniyordu.
Çevre sıhhati düşünülür, hayvan kesiti o vakitlerde da kasap dükkanlarında yapılmaz, kent dışında gerçekleştirilirdi.
Bu, İzmir’de de bu türlü olmalıydı.
Nahide Şimşir’in verdiği bilgiye nazaran, 17.yüzyıl sonlarında Türk Mahalleleri, Hisar Cami yakınlarında, İç limana hakikat kentin bitiminde, kasapların bulunduğu yörede son buluyordu.
Muhtemelen Okçu Kalesi’nin/Aşağı Kale’nin etrafındaydı kasaplar. Hayvan bölümleri de burada yapılıyordu.
İçlerinden biri çok tanınmış olmalı o evrede.
Öte yandan Harran Üniversitesinden Yasin Baş’ın verdiği bilgiye nazaran bu yörede, artık mevcut olmayan, fakat eski kayıtlarda ismi geçen bir Kasap Hızır Mescidi vardı.
Bazı beşerler toplumsal yapı içinde sessiz anıtlardır. Kaya üzeredirler. Beşerler sever onları. Hürmet duyarlar.
Toplumsal dayanışma bağlamında bilgi ve tecrübeyle güçlenmiş iştirakçi idareler oluşturmadıkça beşerler kişisel liderlere, yol göstericilere daima gereksinim duyacaklar.
“Kasap Hızır” bu türlü biri miydi sanki?
(Osmanlı Zamanında bir kasap dükkanı)
Yine Prof. Mübahat Kütükoğlu’nun verdiği bilgiye nazaran; 1574 yılı tarihli bir “tahrir defterinde”, İzmir etrafında Hızırlar isimli bir yerleşiminin ismi geçer.
Osmanlı Devleti’nin mali işlerinde, vergiye temel olan insan ve mal varlığını saptamak için yapılan sayımların kaydedildiği defterlerdi “Tahrir Defterleri”.
Şam ötürü Bayatlar Türkmenlerinin Bozok kolu içinde bulunan Hızırlı Obası ya da Anadolu ve Rumeli’nin çeşitli yerlerinden gelen konar- göçer Türkmen yörüklerinden Hızırlar isimli küme İzmir’in kuzeyinde, Çiğli yakınlarında Hızırlar isimli bir köy kurmuşlardı.
“Kasap Hızır” bu uzunluktan gelen bir kişi olabilir miydi?
Öte yandan Osmanlı Devleti, 15.yüzyılda kurulan, Padişah’ın ya da Sadrazam’ın başkanlığını yaptığı Divan-ı Hümayun’da (Bakanlar Kurulu) alınan kararları, fermanları “Mühimme/Önem” Defterlerine yazardı.
“Nişancı” denilen yazmanların kaydettiği; kütüphaneci Tarkan Çelik’in verdiği bilgiye nazaran Osmanlıdan kalan 33 nolu “Mühimme Defterlerinde”, 1577 yılında “Kasap Hızır” isimli bir kişinin vefatından ve onun işini evlatlarının sürdürdüğünden kelam ediliyor.
Bu kişinin, İzmir’de kelamı edilen “Kasap Hızır” Mahallesine ismi verilen “Kasap Hızır” olup olmadığı aşikâr değildir.
Kökeni ister Bozok yörüklerinden gelsin ister Osmanlı sarayından, ister İzmirli bir esnafın, bir kasabın isminden; ismi İzmir’in merkezi bir alanına verildiğine nazaran, “Kasap Hızır” İzmir’de nam salan bir kişi olmalıdır.
Belki de Hızır Efendi’nin kasap dükkanı ya da dükkanları, “Hisar Camisi”ne, “Okçu Kalesine” yakın bu bölgede, tesadüfle; dikkat cazibeli bir pozisyonda, yörenin ortasında ya da yöreyi belirleyen bir yerdeydi.
Ya da kent konutlarının son bulduğu alanda, kasapların yer aldığı etrafta en ünlü kasap idi “Hızır Bey”.
Üstelik kendi ismine bir mescit yaptırmıştı.
Öyle ya da bu türlü, tahminen de onun yerleri konumsal bir nişan taşıydı!
Ama bu isim, bu “taş” asırlarca kaldı.
**
Kayıtlarda da “Kasap Hızır” ismiyle anılan mahallenin ismi 1937’de değiştirildi.
O vaktin yöneticileri bu ismi beğenmemiş olmalı ki; ya da “kim bu Kasap Hızır” deyip dudak bükmüş olmalı ki; ya da gitgide zenginleşen bu etrafa “Kasap Hızır”ın ismini yakıştıramamışlar ki bu isim kayıtlardan silindi.
Ali Agah Beyefendi, Hasane Nalan ve Benal Nevzat Hanımlardan oluşan bir komite tarafından hazırlanan, Valilik tarafından onaylanan kararla, İzmir’in ismi eski 85 mahallesinden 49’unun ismi değiştirildi.
Bunları ortasında “Kasap Hızır” Mahallesi de vardı. Bu bölgenin, hala geçerli ismi “Yenigün Mahallesi” oldu.
Bir mahalleye ismi verilmiş, ismi yüzlerce yıl insanların lisanından düşmemiş “Kasap Hızır” Efendi bir günde “Yenigün” oluvermişti. Daha kaç öteki isim üzere.
Yeni günlerde Kasap Hızırlara selam durulmalı İzmir’de.
(Şadırvan Camii)
Sefa Taşkın
21.10.2022
Bergama